Ayğır kese - 08

ülesen azsınıp sorladı. Söytep jürep, töbelerenen jay tüste.
Bastığı deymeseñ, basqası deymeseñ, tügel türmege jabıldı.
Aqsaq buhgalter yeñbekaqı alıp kelgen kün Boşqaydıñ yesende. Buda-buda
yeske aqşa. Äkeseneñ alğanı jartı qaptay boldı. Al kep ülestersen.
Fermada ne köp, jetem-jeser köp. Äy, sarı puşıq, kel bere, mınağan
köylek alıp ki... Toylıbaydıñ tuyağı sen de qarap turma, mompasi alıp
je... Jaudı jeñgen Jarıqbastıñ tırtıq köze, aş alaqanıñdı... Ou, kelen
sen de qur qalma. Qulmanbetteñ qarası, äpkelşe qolıñdı...
Sonı oylasa, Boşqay janıp kete jazdaydı. Bu neğılğan daraqılıq. Tım
qurısa sol aqşanıñ jartısın buğan körsetep kömep qoysa, Boşqay büytep
qan jutıp jatpas yede... Äkese ölgennen keyen şekese qızbay qoydı. Berde 
anda, berde  munda sendeludey-aq sendelde. Beynet körmegen bası tabandap
jumıs esteuge üyrene almadı. Qarnınıñ orta, kiemeneñ qoñırqay bolğanı
köñelen könşetpede. Sonıñ bären äkeden körde. Özeneñ taqul-tuqıl turmısı
üşen äkene kenäladı. Bäleneñ bäre dünie qumağandıqtan dep belede. Sodan
bılay qaray köksegene tiın-teben bolıp kelede. O şerkenneñ äzer qara
körseter türe joq.
Salamat gazğa şay qoydı. Kere bereste möltiep turğan ala küşekke ber
japıraq nan tastadı.
Salamat şay qaynağanda balanı oyattı.
- Qalaysıñ?
- Basım azdap auıradı,  dede Ayjarıq.
- Kün ötken şığar, käne, ıstıq şäydan eşep jeberşe azdap, terlegele
tursıñ.
Bala turıp otırmaq yede, buının ustay almay şayqalıp barıp boyın äzer
tüzegen. Sol kezde alaqanındağı sağatın tüserep aldı.
- Äpkelşe andağıñdı,  dep manadan ünsez tünerep otırğan Boşqay
Ayjarıqqa qol sozdı.  Äpkel, körelek.
Bala sağattı yereksez Boşqayğa ustata berde.
- Jürep tur... Auır ğoy öze...
- Qaqpağıñnıñ eşene jazu jazılğan,  dede bala.
- Meyle,  Boşqay aldına şamdı jaqındatıp uzaq şuqşidı.  Kommunist...
tu... İgibayu Molıkbaeviçu...  Äy onıñ kem?... İä... Za predan... nost delu...
revo... lyutseyü i aktivnoe uças...tie v razgrome bandı Spataya. Fur...
Furmanov».
- İgebayıñ kem?
- Sälembay atanıñ äkese.
Boşqay şiqıldap jaman külde.
- Mässağan. Furmanovtan sağat surağanşa osınıñ jartısınday altın ber
dese ğoy, äy, qarañğılıq-ay.
Bala ızadan jarıla jazdadı. Bası lıqıldap qayta auırdı.
- O şaldıñ tuqımı öle almay jürep tügel belsende,  dede Boşqay. 
Sarıbala babası Kenesarını qırğızdarğa satıp ketken desede.
- Sağatımdı bereñez?  dep bala qol sozdı.
- Bermesem, şauıp alasıñ ba? Mä,  yeke sausağınıñ arasınan bas barmağın
körsette.
- Bereñez?  dede Salamat.  Bereñez. Bala ğoy.
- Äy, janıma tiseñ mılja-mıljasın şığarıp şağıp tastaymın qazer.
Mene, bılay...
Salamattıñ qolı Boşqaydıñ belegene sart yette.
- Äy... äy...  Boşqay jegetke mölie qaradı.  jaman temerde...
Tır-tır yetep şatırdıñ janına mototsikl toqtadı. Qaqa. Eşke kermey
yesekten sığalap tur.
- Boşqay, barmısıñ?
- Ye, ne boldı?
- Qaytamın.
- Tüs kördeñ be?  Boşqay ırsiıp külde.  Qatınıñdı sağındıñ ba älde?
Ölep bara jatsañ da säl tezeñde bük.
Bala jastıqqa bas qoydı. Közen jumıp, jurtqa arqasın berde.
- Men arıqtıñ basın köreyen,  dede Salamat.  Su azayıp kette ğoy bügen.
- Salqın tüssen äuele.
- Sol salqındı küte almaspız yendege jerde.
- Keşekpey men de baramın.
Salamat uzadı-au degende Qaqa:
- Şarua bar,  dede.
- Ayt.
- Sırtqa şığalıq.
- Ayta ber bipazdamay.
- Bolmaydı.
Şıqır yetken dıbıs şıqtı. Bereue mototsiklğa otırğan seyäqtı.
Yekeueneñ küñger-küñger dauıstarı yestelep tur.
- Köktoğaydağı kemper şe...
- İä.
- Balıqtay qunajının kördem, kemende ber jarım tsentner yet berede.
- Obal-sauabı qayda, it.
- Köp sözde qoy. Jete-segez jüz som aqşa alaqanımızğa tüsede, keşe mağan
qanşa utqızdıñ?
- Üş jüz.
- Qarızıñnan qutılasıñ äre.
Boşqay ündemey qaldı.
- Brigadirdeñ maşinası qatınıñdı qayta äkelep tastaytın şığar.
Sonımen ana seregeñneñ közen ber-yeke künge qurt.
Körermez.
- Körme, este. Sosın yerteñ eñer tüse Köktoğayğa tart, mına turğan jerge
tabanıñ jayıla qoymas. Qunajıñdı qoradan alıp şığıp qalıñ aq şideñ
ortasındağı yeske molağa jetkezep, bezde küteseñ.
Balanıñ denese sup-suıq bolıp qatıp qaldı.
Yertesene, Boşqay ketpenmen urıp ala küşekteñ ayağın sındırğan küne, bala
onı tañıp, köleñkege jatqızğan soñ, köşetene tarttı. Jetkenşe Boşqay
men Qaqanıñ keşege uädese yesenen şıqpay qoydı. Qazer kemperge jetep
bären aytuğa oqtalıp yede... Keşe Qaqanı şığarıp salıp Boşqay şatırğa
kergen.
Boşqaydıñ ayamaytının belede bala. Şeşesemen qosa bauızdap ketue
mümken. Ötken qısta şe, ötken qısta täteseneñ qarnına bäkesen pesep alğan
yede ğoy... Sondağısı... Şeşese ılbırap pesken yette süzep alıp, asıqtı
jelekte balanıñ qolına ustata bergen. Gazet tösep ayağınıñ tırnağın alıp
otırğan Boşqay aqırıp jeberde. «Äy, jelekte äpkel bere, asıqtı jelek
müjiten ol ber meneñ tunğışım ba?» Bala qapelemde ne esteren belmey
jaman abdıradı. «Ä, solay ma? Basınayın degen yekenseñ kökeñde, mä,
onda.» Ber qolında bäkese, tönep kep jaqtan osıp jeberde, onımen qoymay
keudesenen jäne tepte. Apası şırqırap kelep arağa tüste. «Mene ölter. Onı
öltergenşe mene bauızda, qaneşer...» «O, äkeñneñ göre...» Boşqay yende äyelde
töpeley jönelde. Bala burışta jatqan kiemderen elep ala sala dalağa bezde.
Kün qaqap tur, qayda bararın belmey dağdardı. Qorağa kerep turuğa Boşqay
tauıp alar dep qorqadı. Köşene boylap betaldı jügere berde. Aqırı
mektep üyeneñ qalqasına qabırğağa üyelgen kerpeşteñ burışın panaladı.
Äuele jauramaytınday bolıp körengen, uaqıtşa yeken, sarı ayaz bara-bara
derdek qaqtırdı. Aldımen ayağı sırqıradı. Orauışsız kie salğan yetege
qoqayıp sausaqtarın qışqıştay qısadı. Kerze yetege kündez yedäuer
dımdanğan. Şıdatar yemes arı-bere jürgen, jügergen boladı; bäreber
sausaqtarınan jan kete bastadı. Aynala süttey jarıq, appaq älem.
Ayjarıq mektepteñ qara köleñkesenen şıqpaydı, yeşkemneñ közene tüskese
joq. Uyat. Jete tünde qañğıp qaludan asqan qorlıq bar ma?!
Yeke-üş attı kese, şöp tiegen terkemese bar traktor ötte. Qarsısındağı
murjasınan tüten budaqtağan zor denele bereu qarsı aldı. «Äy, farıñdı
sönder». «Ne boldı sonşa?» «Fermağa jarğan jem tasıdıñdar ma?»
«Tasıdıq». «Berdeñe ala aldıñ ba?» «Üş-tört meşoktay aldıq qoy».
«Onımen qay jırtığımızdı bütendeymez. Ersaldı äpkeñneñ balası da
jem surap kelep otır yede...» «Qoyşılar bayağıday yemes, ber dänene deyen
sanap, ölşep aladı». «Jä, yende tezdet, kelenneñ yeke köze tört bolıp otır».
«Mene qaytede?» «Aqmadideñ balasınıñ tuğan küne dey me... Yerekken jurt
baramız dep habar berepte, soğan beşer jasap jatır deyde».
Aqmädideñ balası Säken munımen berge oqitın. «Ol baqıttı,  dep oyladı
bala,  menen basqasınıñ bäre baqıttı».
Ayjarıqtıñ tula boyı qalşıldap yerkene bağınbauğa aynaldı. Yerterek
tañ atsa dep teleyde. «Sen barsıñ ba, quday? Bar bolsañ tañdı atıra salşı,
aynalayın...» Qanşa jalbarınsa da, amal ne, düniene tün basıp, aynalada
ay säulese alaulaydı. Munı mazaqtağanday-aq qar jımıñ-jımıñ külede...
Ayjarıq ayğa juıq auruhanada yemdelde. Keyen belde sol tüne Boşqay
anasınıñ qarnına bäkesen pesep alıptı.
Osılardı oylağanda Ayjarıqtıñ denese dereldep kette.
Köşeten aynalıp-tolğanıp bala uzaq jürde, jaylauğa baratını,
äldekemneñ qoyın bağatını yesene tüsse eşe qan jılaydı. Qaltasındağı
sağatın, türle-tüste qarındaşı men suret salatın däpteren alıp jerge
qoydı. Köşete jäne osılardan basqa oğan qazer yeşteñe kerege joq sekelde.
Yeşteñe de...
Sälembay atası bolsa ortalıqtan äle oralğan joq. Aldanışı ala küşek
ayaqtan ayırıldı. Jalğız öze qanşa jürsen, balşa tıpıñdap qosqa qayttı.
Tätese tamaqqa yet turap otır; qabağı tüsep, muñlı äuende ıñıldaydı;
qulaqtan kerep jan teberentken suñğıla sazdıñ ırğağı süyekten ötede.
- Qabağıñ tüsep ketepte ğoy. Älde Boşqay renjette me?
- Täte keteyekşe. Tap qazer keteyek.
- Ne boldı sağan?  äyel pışağın jerge qoya saldı.
- Täte-tay, ketpesek bolmaydı. Boşqaylar Köktoğaydağı kemperdeñ
qunajının urlağalı jür.
- Qoy onı qaydan beleseñ?
- Eñerde Boşqay ketede, yekeumez qaşayıq.
- Qaydan beleseñ deymen?
- Yestedem, bären yestep jattım.
- Tüsenderep aytsayşı, qulınım, bu ne sumdığıñ?
- Qaqa yekeue keleste, bügen urlaydı.
- Yende qayttek?
- Şoyın jolğa jetep alsaq Boşqay bezde ustay almaydı.
Äyel aljapqışın şeşe almay äurege tüste.
- Keteyek, apa.
Şeşese auır kürsende.
- Qayda baramız? Aqımağım-au, qayda qaşamız?  Beten basıp jılap
jeberde.  Qay sumdıqqa bastağalı tur bular.
Bala alğaş ret şeşesene jaman ızalandı. Közenen jas parladı. Aytşı,
osı, mama-tay, meneñ papam bolğan ba, bolsa soğan nege barmaymız, aytşı,
nege barmaymız degese kelep, batpay jer şuqıp otır.
Jükke süyenep şeşese közen jumıp alğan. Jüze sup-suıq, tanauı
qusırılıp iege der-der yetede. Eşe tompiıp belenep qalıptı.
- Köngen adambız ğoy bez, ulım, Boşqaydan qaşqanmen tağdırdan qutıla
almaymız,  dede bas köterep.  Öskenşe jasıñdı jutıp dım belmegen bol,
qaytemez...
Bala bük tüsep jatıp aldı.
Oyansa şañqay tüs. Qolı uyıp qalıptı. Şalqasınan audarıldı.
Küñgerküñger Boşqaydıñ dausı:
- Su äperşe, tuzın uday salğanbısıñ, quırıp baradı tepte... İ... i...
aqırın, üsteme tögeseñ.
- Boşqay.
- Sura.
- Adam bolğan soñ jaqsı ömer süru qajet qoy.
- Mene, jañalıq. Al...
- Meneñ baqıttı bolğım kelede. Qaşanğı jıla deyseñ.
- Jılama. Kül. Tañ atqannan keş batqanşa kül.  Yerteñnen ümetemez bar...
- Bügen onıñ nesen aytasıñ. Odan da uyıqtayıq.
Balanıñ bası zeñde, uyqtap ketken yeken. Tüs körepte... Batpaqta qaşıp
kelede, soñında ülken qara şubar jılan: ajdahağa, baqa-şayanğa deyen
elesep alğan. Ökşelep qoyar yemes. Änşeyende ayaq-qolı jerge timeyten, qazer
örelep qoyğanda adımday alsaşı. Aldınan aq tuman üdere köşte. Jan
dausı şıqqan bala tük körmey qaldı.
- Ayjarıq!  Şeşese iığınan julqıp oyattı.  Küşegeñ ölep qalıptı.
Qostıñ artında ala küşek jatır, bauırı, moynı, ketpen tigen ayağı küp
bolıp esegen, qıp-qızıl. Urtınan köbek aralas körenede.
Bala küşekteñ qasında uzaq otırdı.
- Obalı Boşqayğa,  dede şeşese.
- Boşqay, Boşqay!  Balanıñ aşı dausı şıqtı.  Sumıray!
Ömere balasınıñ munday qalpın körmegen äyel köze şarasınan şıqtı.
- Yeseñde jişı, ulım!
Tım-tırıs otırğan bala sağatın alıp buradı.
- Qanşa boldı?
Ündegen joq. Köñelsez. Şeşesene tepte suıp qaldı. Qaşuğa könbegene ötede
bärenen. Boşqayı kemge kerek?
Közeneñ bılşığın tazalap Boşqay şıqtı dalağa.
- Sen yekeueñde berdeñe urğan ba?  dede ol.  Kesege uyqı bermedeñder ğoy
şülderlep.
Tırs yetep tes jarğan yeşkem bolmadı.
«Ye, meyeldereñ,  dep oyladı Boşqay,  teldere baylanıp qalsın mağan dese.
Qiratqan sıñayların körmeymeseñ. Jaman ala küşek qoy sondağıları.
İtte basıñ qalğır öñşeñ. İt turmaq kese ölterep ketede adam. Qaray
körseñşe bulardı. Osılarmen quday qay küne dämdes qıldı. Elbırap
keseneñ qıtığına tiede kelep. Täuekel jasap, şarua tındırğalı otırğanda,
astı-üsteñe tüsep qıl juıtpay jüyetkese qanday ğanibet. Jä, qoy bulardı.
Qaqa it uädesende tursa bügen keşke kelede. Quday tas töbeden urğanda
belenep qalsa qaytemez? Meyle. Quritın Qaqa. Jeme-jemge kelgende bul öze
kündez-tüne tınbaydı, ana jolı ber maşina qoy alıp bara jatqanın öz
közemmen kördem dep jalasın jauıp, moynına tas baylap jeberermen.
Boşdıñ upayı qay kezde de tügel. Bağı janıp portfelge qol jetse
qudayıña boy bermeyde. Eñğayı kelep te qaldı. Yegen betek. Keşe kelgen
brigadir keler jılı suşılar zvenosın quramız, jetekşelekke ıñğaylı
adam senseñ dep kette. Oylağanı orındalsa, Qaqanı şeneyene keltermes.
Bete aulaq käperdeñ. Qolıña ülkende-keşele bilek tise, dünie aqqan suday
nauağa özenen-öze quyıladı. Onda mal urlap, künäğä batıp jatpaysıñ.
Qayta ondaylardı körseñ şırıldatıp ustatıp jebereseñ. Rete kelep
turğanda közge tüskeneñ qajet layım. Anau-mınau dep ayap jatu yezdeñ ese.
Äldekemneñ toñqalañ asqanına qarap tursañ da qıbıñ qanadı, közen
aqşitıp basınan atta ket päleketteñ.
Arman buıldar tartsa şe?.. Onda amalsız Qaqanı jağalaymın. Sol
arqılı jumısqa iek artqanım durıs. Ne dayındau keñsesene bas suqsam...
telepaldınıñ Esmanı seyäqtı tülke menezdes jıltır bet qu qurlı joqpın
ba? İteñ jılına yeke maşina auıstıradı».
Äyel men bala tım-tırıs. Jüzdere qup-qu. «Ne degen adamdar. Jaman
küşekke osılay qayğıradı, kese ölegen körse onda bular körge berge tüsede.
Toqtay turıñdar sender. Qoyşı kelse ana jügermekte artına tañıp
jebereyen, bala da, basqa da joq, ber meneñ tabanımdı jalap otırsın».
- Men bügen keş qaytamın,  dede rezina yetegen kiep jatıp. Tünneñ yedäuer
uağına deyen su salamın yegenge.
Ana men bala bären tüsende, ünsez jerge qarastı. Ökerep ötken poezd üne
köpke deyen jañğırıp turdı.
- Bäre oqtay,  dede ol Boşqaymen qolalısıp jatıp.  Kelese jumada
alaqanımızğa saladı.
- Jerge qaratıp ketpesen, äyteuer.  Boşqay kerjide.  Qolma-qolı qızıq yede.
- Beker öyteseñ. Ol senemde adam... Ye, aytpaqşı, älge kelmegen be?
- Yekenşe brigadadan yegen suarudı üyrenep kel dep jebergem. Keşekte.
- Boydaqta bätua bolmaydı.
- Jä, qayteseñ. Kel, alalıq.
Gazda buı burqırap qazan qaynap jatır.
- Sen tauğa şıqqan küne jotanıñ üste örtenep jatır yede...  dede Boşqay.
- Oğan qabırğañ nege qayısadı, basşı yemesseñ, malşı yemesseñ, tası
janıp ketse de bäreber yemes pe?
- Sonşama qatıgezdek qay jereñe sıyıp tur,  dep Boşqay kürsende.
- Jä, qoy onı... Yet jüregeñ yeljeregende yeşkem beteñngen süymeyde.
- Tübe jolımız yeke ayırılatın şığar bezdeñ.
- Qaqa Boşqayğa tañırqay qaradı.
- Sen auırıp jürgen şığarsıñ?  dede sosın şırt-şırt tükerep.
Boşqay tağı ber aynaldırıp quyıp jeberde.
- Ne qılamız? Oynaymız ba?  dede Qaqa.
- Meyleñ.
Qaqa qaltasınan jap-jaña karta suırdı.
- Selsovetemez päleñ tsentner yet jiasıñ dep yesemde şığardı.
Maldı kemetep jazdırğan da oyımızğa kelmepte. Añqaumız ğoy.
- Añqau bolsañ kartanı bulay ülestermes yedeñ.
- Potologıñdı ayt.
- Üş teñge.
- Äy, abayla.
Jalğız bastı kemperdeñ qunajının urlap soyğan mına yeñgezerdey yeke
jegetke tüyele qarağan balanıñ, şatır eşende budan artıq şıdap otıruğa
därmene qalmadı. Suıp qalğan şayın semere salıp sırtqa şıqtı. Jel
tura bastaptı. Jayılmalı tösegene yetpettey quladı.
«Uyatsızdar,  dep kejende eştey,  uyatsızdar. Sender yeşkemde ayamaysıñdar.
Jürektereñ tas bolıp qatıp qalğan. Sondıqtan ber-berlereñe jandarıñ
aşımaydı. Bayğus kemperde ayamay toğayın japırdıñdar, yende siırın
urlap, satıp otırsıñdar. Sonıñ bären estegen Boşqay men Qaqa
seyäqtılardı jer betenen tügel qurtu kerek».
Tüs körde... Bayağı ala küşek yekeue şığıp otıratınjaqpar tastıñ üste.
Tömende köşet... Joq, ülken alma ağaşı. Butağınıñ qalıñı-ay. Közdeñ
jauın alğan qıp-qızıl almalarğa san jetpeyde. Qalayşa demde ösep
ketken?.. Ne alma ağaşı alıstap baradı. Ayjarıq tura jügerde, ökşese
jerge timeyde; yende bolmasa alma ağaşınan ayırılıp qalatınday
zauladıau... Jerde jabayı üyrekteñ jumırtqaları... batpaqta köze
şaqırayğan kölbaqa. Alma ağaşınıñ adırayğan-adırayğan tamırları
mülde juandap ketken. «Ayjarıq! Ayjarıq!»  Sälem atasınıñ dausı.
Alısta şapqılap kele jatqan attı kese tayap qaldı. Bala üdere köşken aq
tumannıñ jalına jarmasıp uşa berde, uşa berde.
«Ayjarıq. Ayjarıq! Ayjarıq!..»
Qıstığıp jatıp oyandı. Üste-bası malmanday. Köpke deyen tüs äserenen
ayığa alar yemes.
Poezd üne talıp jetede. Jel küşeyepte.
Şatırdıñ eşe güj-güj.
- Tart,  deyde Boşqay tele kürmelep.
- Neñmen oynaysıñ?
- Qarızğa tart. Ananıñ... jartısı menke yemes pe?
- Men qarızğa oynamaymın. Ökpeleme, dos.
- Oynaysıñ. Oynamay kör.  Boşqay ızalı.  Äy, tıqqan-sıqqan yeşteñe
qalğan joq pa?
- Keşege äkelgen aylıqtıñ bären utqızdıñ,  dede äyel.  Qolıñdağı sağatqa
deyen saldıñ ğoy, Bö-ke-au.
- Sağat deyseñ be?.. Molodets. Bezdeñ qatın osınday keremet. Qane, tart
kartañdı. Bezde tağı sağat bar.
Ayjarıq jastıqtan basın julıp aldı.
- Furmanov sıylağan sağat. Keremet yende. Özeñ beleseñ be Furmanovtı?
- Onıñ kem? Şoyın jolda tura ma?
- O, keşe!  Boşqay qarqıldap uzaq külde.  O, meñereu. Qane, quy jüz
gramnan.
- Körsetşe jañağıñdı?
- Dımıñ eşeñde bolsın. Sağat balaqayda. Utsañ qazer äkelep qolıña
salamın. On somğa bağala.
- On som bolğanda qalay öze?
- Qalta sağatı. Furmanovteke.
- Qalta sağatı deyde... onıñdı beker berseñ de kerege joq, aynalayın.
- Äy, men ötenep otırmın ğoy.  Boşqaydıñ dausı ızalı.
- Bes som.
- Oñbağan-ay...
«Oñbağan Boşqay meneñ sağatımdı utqızbaq. Sälembay atam sıylağan
Furmanovtıñ sağatın... Jazuı bar sağattı... Ata-babanıñ amanatın...»
bala bezgek tigendey qalşıldadı. Sausaqtarı ikemge kelmey kiemen äzer
kiep ülgerde. On şaqtı adım uzap barıp artına burıldı. Jatağan
şatırdıñ sulbasın qattı jeldeñ ayausız sabalağanı ap-anıq yestelede.
Bala kök jusannıñ üstende qalqıp kele jatqanday. Sağat salğan tös
qaltasın oñ qolımen tas qılıp ustap alğan. Ber qolında qarındaşı men
albomı. Bet aldı  Sälembay atası aytqan şoyın jol.
Tas töbede juldızdar mölteldep, ay zulap baradı. Balanıñ ayağı jerge
timeyde, olardan uzağan sayın tabanı qızıp, qimılı şiradı. Kökeregene
qattalğan zel-batpan oydıñ köbese sögelep, seyele bastağanday, ön boyı
jepjeñel.
«Äuele şeşem ezdeyde,  dep oyladı bala. Azanda tursa Ayjarıqtıñ tösege
bos. Oybay, Ayjarıq joq. Zar qağıp bet aldı jügere jönelde. Ezdeyde.
Meyle. Bäreber Boşqaydan artıq yeşkemde jaqsı körmeyde ol. Äytpese
burınğı, Grişa ataydıñ üyene ketpeyten be yedek yekeumez.
Salamat ağam... Sen ezdeyseñ be mene? Ezdep tauıp alsañ ğoy, ä?.. Köşetem...
Keşer... Sene tastap şoyın jolğa qaşqanıma ökpeleme. Sälembay atam
mağan sıylağan qalta sağattı, ata-babamnıñ amanatın Boşqay kartağa
utqızbaq boldı, men qaşıp baramın. Qorıqpa, Sälembay atam yeşkemge
tigezbeyde, solay dep uäde bergen. Söz joq kelemen, küt mene.»
Bala qeyälı şarq uradı. Ol otırğan poezd ülken qalanıñ berene barıp
toqtaydı. Qaptağan adam, sapırılısqan türle-türle maşinalar. Qay
jağıña qarama, balmuzdaq... Äuele mektepte tauıp aladı. Berden direktor
ağayğa keru kerek. «Ayjarıq Janäbelov bolamın, Boşqay jäne Qaqa degen
jaman adamnan qaşıp kettem. Mene mektepke qabıldauıñızdı ötenemen».
Direktor ağay arqasınan qağıp, ärine, qabıldaymız deyde. «Yeger Boşqay
quıp kelse, bermeyseñder me?» «Ol ne estede?» «Baldırğan kemperdeñ
qunajının urladı, meneñ sağatımdı  ata-babamızdıñ amanatın kartağa
utqızbaq boldı». «Solay ma? Onday oñbağandı bez türmege qamatıp
tastaymız». «Ura!»
Dausınıñ qalay şığıp ketkenen bayqamay qaldı. Direktor ağay yekeue uzaq
söyleste. «Sen osı kem bolayın dep jürseñ Janäbelov?» «Bağban jäne
arhitektor. Ornında aynalıp turatın zäulem üy salamın, alma ağaşın
öseremen...»
Bala adamın jielete tüste. Bar janımen telep kele jatqanı tañ atpay
şoyın jolğa jetu. Artınan quıp kelep ustap ala ma dep qorqadı. Qasqır
da, yertegelerde aytılatın jın-şaytan da qaperende joq, onıñ mına keñ
düniedege jalğız qorqınışı  Boşqay men Qaqa. Mototsiklderemen quıp
jetep qazer ustap alatın sekelde. Tula boyı muzdap sala berde. Jürege
örekpep ayağın jıldamdata basqan Ayjarıq aq quba tünde jan uşırıp
baradı. Onıñ qurtaqanday jürek tusında urpaqtan-urpaqqa şın köñelmen
usınılıp, senep, amanat yetelgen ata-babanıñ sağatı üzdeksez sırt-sırt
soğıp kelede...
Qaraköz ben Sarıağaş
E
Sarıağaşqa tel betse, aytar yede: “Men onı uzaq küttem” – dep&hellep;
*
*
*
Tüs auıp ketken. Äytse de künneñ ıstığı qaytpağan. Doñğalaqtarı
sañğırlağan jalğız attı arba yeske, yelsez mekenge tayap qaldı.
Köpjasar delbe tarttı.
- Amansıñ ba, Qaraköz? Jarıqtıq, armısıñ?
Aynala töñerek jım-jılas. Köz aldına osınau alañqaydağı üyler,
ülpeldegen samalmen sudır qağıp turatın taldar yelestede. Qazer ğoy: “Yey,
äleumet, mına jerde auıl bolğan, äldeneşe urpaq köşep, äldeneşe urpaq
ösep-öngen”, - deseñ, serä, yeşkem sene qoymas. “Ou, sonda köşken yeldeñ
jurtı qayda? Köşken yeldeñ jurtında terşelekteñ azdı-köpte nışandarı
bayqalmas pa?” – deyde ğoy. Köpjasar jabığıp, ber türle tömenşektep
qaldı. Ana tus, mına tustan yerbigen quraylar. “Batır, mınau kendek qanıñ
tamğan jer yede, qaz turğızğan, qadam bastırğan, qarnıñdı toydırğan osı
topıraq, şöleñde qandırğan Qaraközdeñ suı-tuğın, közeñnen tasa,
köñeleñnen umıt qaldı ma, qalay öze? Olay bolmağan künde tım qurısa älge
özdereñ qolmen tekken ağaştardıñ ornın körsetşe” deyten sekelde.
Munan äre keşkentay bala kezende auıldıñ ülkendere, qaydan alğandarın
kem belsen, ber jaqtan bes arba köşet alıp kelgene yesene tüste. Sonda tüten
basına ber-berden, qalğanı auıl sırtındağı keñ jazıqqa tegelep yede. keyen
sol alma bağına aynaldı. Al är üyge berelgen talşelekte qarttar
balalardıñ qolına ustatqan. “Künädan päk solar qadasın, sonday ber niet
yetelek, ösepöngenemezge jaqsı bolar” desken. Öñkey şiborbay ber-ber
köşette Qaraközdeñ suınıñ jağasına aparıp qadadı&hellep; Ağaştar
Köpjasarlarmen berge, tepte bulardan tez öste; aynalası az uaqıtta kökke
örlegen kök taldar dünieneñ sänen kergezep, jıl sayın mañayın jas
şıbıqtarğa toltırıp qaulağan. Yende sol tal-şelekteñ ornı da belenbeyde.
Köşken jurt keskenen keste, qalğandarın köldeneñ kök attı tamırımen
qoparıp äkette. Onıñ üstene Qaraközdeñ suı tartılıp, topıraq astında
qalğan jaradar tamırlar jan şaqıra almay qurap qalğan.
Tabalañdar!.. Sender ne aytsañdar da jarasadı!.. Özgene kem belsen,
Köpjasar bären qabıl aladı. Uaqıtı keler, uaqıtı kelgende adamdar
Qaraközge oraladı dep bul özen-öze talay jıldar beker aldaptı. Onıñ
arğıberge jağında özeneñ de, özgeneñ de terlekten qolı bosamaptı.
Är adamnıñ köksegene – bärene ülgeru. Äy, qaydam&hellep; Osı düniede atam
zamannan berge estelgen şarua juqanaña juq bolmaytın seyäqtı, adamzat äle
däneñe betermegenge uqsap turadı. Yende mıñ jıldan keyengeler de osı oyğa
keler. Yapır-au, terşelek jaratılğalı qaşan, jumır bastı pende
jaratılğalı qaşan, sonda jumıs nege azaymadı, şarua nege döñgelenbeyde
dep dal bolar.
“Adamnıñ jayı älgendey&hellep; Aqtalğanım yemes, adalım”, – dede Köpjasar
küberlep. Qolı qalt yetkende Qaraköz jayında anağan da, mınağan da
suırtpaqtap sır şertep, ber qamqor qoldıñ kerektegen aytqan. Amal ne,
balalar auzın aştırmaydı. “Aydaladağı Qaraköz tügele, ortalıqtıñ
jırtığın bütendey almay jatqanda, büyrekten siraq şığarıp, qızıqsız,
- deste. – Qaraközsez bolaşaqtıñ kösegese kögermeyde deseñez, yerteñ
şaruadan basıñız bosaydı, sosın yerek özeñezde, basına barıp üy salasız
ba, arıq qazasız ba, qoy demeyde yeşkem”. Olar munı tüsenede, ne tüsengese
kelmede. Köpjasar soñğısınan qorqatın.
Qalay bolğan künde de Köpjasar bayız tappadı. Ön boyı qoñıltaqsıp,
janına jılu ezdede. Körem degen raqattıñ puşpağına jetpegen puşayman
köñeldeñ sülesoq küyen keşte, dünie kereukelenep, kerbeñdene berde.
Jatsatursa köz aldınan atqılap ağatın Qaraköz ketpey qoyğan. Sonıñ
qurğap qalğanına tek munıñ qara bası kenäledey azaptandı.
Osılay jürgende biıl qısta penseyäğa şıqtı. Obalı neşek, jurttıñ
qoşemete men ıqılası az bolğan joq. Terlekte tepse temer üzep ötken
adamğa aytılar alğıs buğan da tiesele yeken. Azdı-köpte ömerende apaytös
azamattıñ peşenesene jazılğannıñ berazın atqarğanğa uqsaydı. Ösepöngen urpaqtıñ bügenge köl-köser berekesen jasağan osılar bolıptı.
Yendege jerde beynetten bası bos, astına tört qabattap körpe tösep, janın
bağu ğana qalğan. Peyelge, ıqılasqa razı, at belenen tüspegen, atan jıqqan
künderen bağalap: “Qalğan ömereñde balalarğa jön selte, bağıt ayt” dep
otırsa, qayırıp aytar söz qaysı, tezgende ezeñde basıp kele jatqandarğa
ustat ta, yendege jerde solardıñ teleuen tele. Eştey bäremen kelesken seyäqtı
yede. Bılay şığa äbden jadı qılıp alğan terlek qım-quıt beynetke qayta
beyemdep otırıp aldı. Qıs ötep, qar ketkenşe degber taba almay, küregen
şıñdap, süymenen uştap, bayağıdan bere qoranıñ artında jatatın arbanıñ
qorabına doñğalaq tauıp salıp äbeger-ten.
Yeñ äuele buğan renjegen balası boldı. Aytqanı: jurt külmey me, qolıñız
qışıp bara jatsa, aydalanıñ suın ezdegenşe, bes jıldan bere salınıp
betpey jatqan üyemezdeñ şegesen qaqsañızşı&hellep; Äne, äytpese. Qaraköz bul
üşen aydala, sonıñ suın keşep, jağasında oynağanı jadında da qalmağan.
Ata-baba ösken, äkem bauır kötergen jer dep qaperene alsa neğıl deyseñ.
“Ata-baba jürgen jer, turğan jerde tügendey bersek, qay uşığına jetemez,
kem qayda jürmegen, qayda turmağan, qay jerdeñ suın eşpegen?..” Ar jağın
Köpjasar mandıtıp tıñdamadı. Oqıdı, toqıdı dep jürgen balasınıñ
jetken jere älgendey.
Köpjasar aynalasına qarap-qarap turıp delbe qaqtı. Arba yeske jolmen
qum-tastı şıqırlatıp, osı japanda jalğız turğan Sarıağaştıñ janına
kelde. Jarıqtıqtıñ juandığına quşaq jetpeyde. Anau jıldarı
köleñkesene üyerle jılqı köleñkelep, üp yetken samal jelmen japıraqtarı
sıbdırap turatın. Yende anau töbesendege butaqtarı qurap, jartılay öluge
aynalıptı.
Sarıağaştıñ däl qaşannan bere ösep turğanın yeşkem belmeyten. Ülkender
burın bul öñer budan özge ağaş ataulıdan ada bolğan, yes belep, yetek
japqalı körgen jalğız talımız osı deseten. Aldıñdı alıp jürgen urpaq
osığan bas iep, tabınğanğa uqsaydı, qay-qaysısı da onı kiele körepte.
Sarıağaştıñ yerekşelege – butağın kesseñ köz jasınday şırın şığatın.
Atadan balağa qalğan: “Sarıağaşqa qol tigezbe, Qaraköz ben Sarıağaş
berge jaratılğan, onı teñ saqta”, - degen ösiet.
Yekeuene baylanıstı mınaday añız qalğan&hellep;
Onda da say-sala kögoray şalğınğa bölenep, qırat-qıratta dolana
mäuelede. Qay jağıña burılsañ da uıljıp jemester pesep turdı. Qay
jağıña burılsañ da atqılap aqqan bulaqtar meyereñde qandırıp,
şapqılap bara jattı. Qazdar qañqıldap, üyrekter suñqıldap, dünieneñ
bazarı kündeztün tarqaudı belmey dumandatatın. Sodan künderdeñ künende
adamdar arasınan jaulıq şıqtı. Ayquş-uyqış uşqan jebeler tise añqusqa, timese ağaş-butaqtarğa kerş-kerş qadalıp, jer men kökte bebeu
qaqtırdı. Mıñ-san bolat tuyaqtar arı da bere josılıp qızğaldaqtı
dalanı yespe qumğa aynaldırdı, bulaq közderene topıraq toldı, sular
tartılıp, nu ormanda ört qauladı. Söytep dünie ber öñkey topıraqtıñ
üyendesene aynala bastağan zaman tudı&hellep; Älemge öñ-tüsten ayrılğan,
terşelekten berjola tüñelgen äleumet kelde. Qarısıp qalğan jaqtarın
anda-sanda zordıñ küşemen aşıp, telen ikemge kelterse, äzer-äzer yesteleten
jalğız auız söz – ber jutım su. Kerege kerep, uıq qadağan jerlereneñ
bärende su qurğap qala bereten zaualğa tap boladı, aynala tuttay jalañaş,
terbelgen quraq, sayrağan qus, jügergen añ zım-zeyä. Qu medien tösende
ıstıq añızaq “ölem,ölem” degen zar-nalanı üzdeksez añıratadı. Adamdar
osı zaual tuğalı bere, älemneñ tört qubılasın teñ basıp, uşı-qiırsız
jerde aynalıp şıqqanday bolğan. Qayda barsa da qarmanar däneñe tappay,
jol-jönekey mıñ-san pende täñeresenen ber jutım su surap, jaratqanğa
qay qırınan jaqpay qalğanın bele almay, say-sala, jıra-jıqpılda
jayrap qaldı. Yende mınau jer betende tegerge tuyaq qalmauğa aynalğan. Kün
örtengen üstene örtene tüste.
- Yapır-au, bul qalay? Jazığımız ne yede, sonşalıqtı azapqa salatın?
- Terşelek şınımen tügeselgene me?
Älsez dauıstar osı sözde qaytalap, qantalağan közder kökte tentede. Jerge
qaradı. Sonda Jerge tel bette.
- Yey, äleumet, bul terşelekte ne tätte? – dep suraptı.
- Jan tätte, - desepte jurt. – Jan tätte, jaratqan Jer!
- Joq, - depte dausı sıñqıldağan aydarlı bala, - düniede su tätte. Mağan
ber jutım su bolsa, özge yeş närseneñ kerege joq. Anamnıñ aq sütenen keyen
onday tätte närsene men körep-belgen yemespen.
- Balaneke durıs, - deyde Jer. – Su – meneñ aq sütem. Omırauım iep turğan
şaqta boyımda orman qauladı. Masayrağan terşelekte terbetep, sonıñ
quanışın toylap jata berdem. Beraq şırqımdı buzğan özdereñ. Jayqalğan
jasıl jelegemde julıp, qala berse örtep, omırauımdı uday aşıttıñdar.
Sekem alıp seskenep, sütem qayttı. Yende mülde sualıp ketu qaupe tönep tur,
äleumet.
- O, jaratqan Jer, bezdeñ künemez ne boladı?
- Onı basında oylaularıñ kerek yede. Şöpte taptap, buta sındırıp,
qudıqqa tükerep tapqandarıñ qaysı?
- Jaratqan Jer-au, onıñ bäre adamnıñ nesebese yemes pe? Şöpte julsaq,
astımızğa tösedek, buta sındırsaq, otqa jaqtıq.
- Näsep - özdereñe tiesele ğana bölek. Al sender dım qaldırmay tonadıñdar.
Men senderdeñ terşelek yetudege jalğız medeulereñ yedem. Sonı
yeskermedeñder, oylamadıñdar, janımdı jartılay öle düniege
aynaldırdıñdar.
- Sonıñ azabın tartuday tarttıq qoy, mıñ san adam qanı keuep, saya bolar
buta taba almay dünieden köşte. Yende bezge su ber, jarıqtıq Jer!
Terşelekke estegen qeyänatımızdı aqtayıq, sene kögorayğa böleyek.
- Soğan sene almay turmın ğoy.
- Ant yetelek, adam atımen ant yetelek.
- Joğaltqandı oñay tabu ädeldek yemes. Keler künderge sabaq bolarlıq
äreketsez ımıra joq. Su qayta oralsın deseñder, senderdeñ barlıq
kenälarıñdı arqalaytın adam kerek. Ol öz yerkemen, aq nietemen keleten
bolsın. Ber täulek mursat beremen, aqıldasıñdar, - deyde.
- Ol adam sonda ne esteyde&hellep;
- Ol adam körer barlıq raqattı talaq yetep, kündez-tüne tabanınan tozıp, öz
salmağınday topıraq arqalap jürede. Terşelekke, jerge jasalğan qeyänat
üşen kezek-kezek kelgen urpaq onıñ betene tükereten boladı.
Adamdar otırıp qaldı. Düniede budan asqan jaza bar ma? Öz salmağıñday
öle topıraqtı arqalap jer kezuge könerseñ-au, kez-kelgen jerde köldeneñ
kök attı beteñe tükerse, düniedege qorlıq sol yemes pe? Däl munday
qarğısqa uşırağan burın-soñdı kem bolğan yede?.. Basqaday amal qaysı?
Tığırıqtan şığar sañılau körense aytıñdarşı? Qiındıqtıñ
qandayınan bolmasın jol tauıp, amalın asırıp aman qalatın
adamzattıñ künderdeñ künende aqılım da, quatım da jetpeyten bögetke
kezegemen dep üş uyıqtasa tüsene kerep pe? Arsı-kürse terlegeneñ jalına
jabısqan künnen bere qolına elekkennneñ taqımına qıl burau salıp
şıñğırtqan jeñempaz adam yende keñ dünieden qarmanar däneñe tappay,
basın tauğa da tasqa da urıp otır. Yeger oğan qazer tau qulatıp, tas buz
dese, közde aşıp-jumğanşa düniene tegestep tastar yede, tek mınau betke
tükertu azabınan qutqara köreñder. Ar-namıs degenneñ öze keudene
tırmalap, qanday ber oyğa ja jeñsek bermey baradı.
- O, jurt, qaytemez, qanday amal bar, - deste jan-jaqtan şulasıp.
- Adamdardıñ barlıq kenäsen, bılğanğan ar-uyatın arqalauğa tözeten jan
kelep pe yede jarıq düniege?
Adam balasınıñ qeyälğa bergesez qaharmandığı, qajımas jegere,
qaytalanbas yerlege jayında talay jır şertelde, beraq bälen jerde bälen
söytken yede deytendey qorlıq pen azapqa tözgen jan jaylı yeşkem yesene yeş
närse tüsere almadı.